Ηράκλειτος

Όπως η Μίλητος σε μια περίοδο μεγάλης ακμής ανέδειξε έναν φιλόσοφο του αναστήματος του Αναξίμανδρου, ανάλογα η Έφεσος γέννησε και έθρεψε τον Ηράκλειτο. Αυτή βρισκόταν τον έκτο αιώνα σε μεγάλη ακμή και συγκέντρωνε, από το εμπόριο πιο πολύ, μεγάλα πλούτη. Διαμορφώθηκε έτσι μια` ισχυρή τάξη εμπόρων, που φυσικά η δύναμή της βασιζόταν στον πλούτο.
Η ρήξη, λοιπόν, ανάμεσα στους παλιούς ευγενείς και στη συνεχώς ανερχόμενη εμπορική πλουτοκρατική τάξη ήταν αναπόφευκτη. Και εκείνοι που έχασαν από τη διαμάχη αυτή ήταν οι ευγενείς.
Ο Ηράκλειτος ήταν ένας αριστοκράτης, γόνος παλιάς βασιλικής οικογένειας (είχε παραχωρήσει μεγαλόθυμα τα βασιλικά του δικαιώματα στον αδελφό του). Ως αριστοκράτης και καθώς έβλεπε την άνοδο των δημοκρατικών στην κοινωνική και πολιτική σκηνή, ήταν φυσικό να κατέχεται από αισθήματα δυσαρέσκειας για την πορεία των κοινωνικών και πολιτικών πραγμάτων.

Έλεγε για τους συμπολίτες του: «όλοι οι Εφέσιοι που έχουν περάσει την εφηβική ηλικία καλά θα έκαναν να πάνε να κρεμαστούν (εμείς θα λέγαμε να πάνε να πνιγούν) και ν’ αφήσουν την πόλη στ’ αμούστακα παιδιά. Γιατί εξόρισαν τον Ερμόδωρο, τον καλύτερο ανάμεσά τους, με τα λόγια: «δεν θέλουμε κανέναν καλύτερο να έχουμε ανάμεσά μας. Αν είναι κανένας τέτοιος, ας πάει να είναι καλύτερος αλλού κι ανάμεσα σ’ άλλους» .

Γενικά ο Ηράκλειτος εκφράζει μια περιφρόνηση για τους πολλούς ανθρώπους (ήταν, με μια σύγχρονη πολιτική έκφραση, ένας «εχθρός του λαού») διδάσκοντας λ.χ. πως ο ένας αξίζει όσο οι δέκα χιλιάδες, αν είναι άριστος, ή πως οι λαϊκές μάζες με τη βία να εξαναγκάζονται από έναν ηγέτη να προχωρούν στο δρόμο τους: «τα ζώα ποδηγετούνται στη βοσκή με τα χτυπήματα του ραβδιού που κρατεί στα χέρια του ο βοσκός».

Είναι η φυσική αριστοκρατική διαίρεση των ανθρώπων σε κοπάδια και στο βοσκό, που τα οδηγεί με το ραβδί στη βοσκή, στο άρμεγμα και κάποτε στη σφαγή.

Αλλά παρ’ όλο που ο Ηράκλειτος ήταν ένας «αντιδραστικός», επιβλήθηκε στην ιστορία της φιλοσοφίας σαν ένα γιγάντιο πνεύμα και αιώνες τώρα ως σήμερα καταπλήσσει με το μέγεθος και τη δύναμη της σκέψης του. Αυτός αποτελεί τουλάχιστο μια κεντρική μορφή στην ιστορία του προσωκρατικού στοχασμού.

Σε λεπτομέρειες της σκέψης του αναγνωρίζονται επιδράσεις από τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη, από τον Πυθαγόρα, από τον ορφισμό και τον κόσμο των μυστηρίων, αλλά ο χαρακτήρας και ο προσανατολισμός του στοχασμού του ήταν κάτι το εντελώς καινούργιο.

Αυτό όμως το νέο πνεύμα που έφερε στον κόσμο ο Ηράκλειτος παρουσιαζόταν σαν ένα παράδοξο. Η γραφή της σκέψης είναι εδώ εσωτερική, πολύγραμμη, πλαστική και ο λόγος του έχει ένα εσωτερικό νόημα που δεν αποκαλύπτεται εύκολα.

Τα αποσπάσματα που έχουν σωθεί από το βιβλίο του Ηράκλειτου είναι στη μεγάλη τους πλειονότητα αποφθεγματικές ρήσεις, σύντομα λόγια, πυκνά και περιεκτικά, αρχιτεκτονικά δομημένα, νοήματα διατυπωμένα με συνθηματική γλώσσα και με συναρμογή αμφίλογων λέξεων, αποσπάσματα που απαιτούν μια ειδική μεταχείριση για να διαφανεί το νόημά τους.

Όλες οι ερμηνευτικές δυσκολίες που παρουσιάζονται στην περιοχή της προσωκρατικής σκέψης, συγκεντρώνονται στον Ηράκλειτο μεγεθυμένες. Γι’ αυτό ο Ηράκλειτος θεωρήθηκε από παλιά δυσνόητος και πήρε την επωνυμία Σκοτεινός. Η σκοτεινότητά του φαίνεται πως οφειλόταν μάλλον στη μορφή του λόγου του, στο περίτεχνο ύφος του, και στον πολυσήμαντο χαρακτήρα των όρων.

Έτσι, με κατάλληλη επεξεργασία των όρων και με μελέτη της δομής του λόγου, ο Ηράκλειτος μπορεί να παρουσιαστεί σαν ένας φωτεινός φιλόσοφος. Γενικά, οι ερμηνευτικές δυσκολίες δεν προέρχονται εδώ από το γεγονός ότι ο Ηράκλειτος είναι από τη φύση του δυσνόητος και δυσερμήνευτος αλλά από το ότι είναι πολύ εύκολο να παρερμηνευτεί και να παρεξηγήθουν οι πραγματικές του προθέσεις.

Και τούτο γιατί την αλήθεια του ο Ηράκλειτος δεν ήθελε να τη δίνει έτοιμη και τελειωμένη, αλλά την έδινε ελλειπτικά και κατά κάποιο τρόπο συμβολικά και υπαινικτικά. Ο ίδιος ήθελε να προβάλει μια σκέψη που να λειτουργεί μέσα στο νου του άλλου και να τον παρωθεί σε δημιουργία. Έτσι παρουσίασε ένα λόγο ερεθιστικό και γόνιμο, που παίζει κάλλιστα τον λειτουργικό του ρόλο, γιατί αυτός σαν το Θεό των Δελφών δεν λέει τίποτε ούτε κρύβει τίποτε παρά εκπέμπει έναρθρα σήματα. Το «σήμα» δεν είναι ούτε φανερός ούτε κρυμμένος λόγος αλλά σύμβολο που προκαλεί τη διερεύνηση της σημασίας του. Το βιβλίο, λοιπόν, του Ηράκλειτου δεν θα το φανταστούμε σαν εκείνα των Μιλήσιων, που έγραφαν σε συνεχή πεζό λόγο θέλοντας να δώσουν μια συστηματική ερμηνεία του κόσμου.

Αυτό ήταν σίγουρα μια ή περισσότερες σειρές αποφθεγμάτων που ήταν διατυπωμένα μ’ ένα προφητικό ύφος και φορτισμένα με πλούσιο νόημα. Τέτοια γραπτά επιδέχονται εύκολες και επιπόλαιες ερμηνείες και μπορούσαν να παρουσιαστούν κατά ποικίλους τρόπους ανάλογα με τις ιδιαίτερες προθέσεις των διαφόρων συγγραφέων.

Ο Αριστοτέλης ήταν σε θέση να εντάξει τον Ηράκλειτο μέσα στο γενικό σχήμα της ιωνικής φιλοσοφίας, να τον θεωρήσει σαν σπουδαίο μονιστή που εξηγούσε τον κόσμο από ένα βασικό στοιχείο, το Πύρ, που αυτός διάλεξε στη θέση του ύδατος του Θαλή, του άπειρου του Αναξίμανδρου και του Αέρος του Αναξιμένη. Οι Στωικοί πρόβαλαν τον Ηράκλειτο σαν Προφήτη της διδασκαλίας τους για τον περιοδικό κύκλο του κόσμου από τη σπερματική φωτιά και για την τελική καταστροφή του με την εκπύρωση.

Ποιος είναι, λοιπόν, ο Ηράκλειτος αυτός που δίνει λαβή στις πιο διαφορετικές και συχνά αντιφατικές ερμηνείες; Αναμετρώντας τις ερμηνείες αυτές και αναλύοντας τα αποσπάσματα, συγκρίνοντας και συνδυάζοντας τα το ένα με το άλλο, είναι δυνατό να συλλάβουμε τον πολύπλευρο χαρακτήρα της ηρακλείτειας σκέψης και να επισημάνουμε τα κύρια χαρακτηριστικά και ιδιαίτερα μοτίβα της.

Βέβαια, είναι αδύνατο να ερμηνεύσει κανείς «αντικειμενικά» την ηρακλείτεια σκέψη, όσο προσηλωμένος και αν είναι στα ίδια τα κείμενα. Τα αποσπάσματα του μπορούν να διαβαστούν από τον καθένα με διαφορετική σειρά και να αποδώσουν διαφορετικό νόημα. Έτσι, είναι δυνατό να έχουμε διαφορετικές επιστημονικές ερμηνείες της ηρακλείτειας σκέψης και να είναι όλες το ίδιο ισχυρές.

Με την προϋπόθεση πως προβαίνουμε σε επιστημονικά θεμιτές αναλύσεις της σκέψης αυτής, μπορούμε να δικαιολογήσουμε τα λόγια του Spengler: «η μεγάλη σκέψη του Ηράκλειτου μοιάζει με την ψυχή του Άμλετ: ο καθένας την καταλαβαίνει, αλλά ο καθένας διαφορετικά»…!!

 ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

Η διδασκαλία του Ηράκλειτου μπορεί να συμπυκνωθεί στις ακόλουθες κύριες προτάσεις:

• 1) Ο κόσμος κινείται ακατάσχετα. Η αλλαγή του κόσμου ( και του κοινωνικού επίσης κόσμου) αποτελεί το συνεχές και σταθερό χαρακτηριστικό της πορείας του. Είναι η θεωρία της καθολικής ροής.

• 2) Ο κόσμος δεν είναι ένα στατικό οικοδόμημα, που κάποιος θεός ή άνθρωπος το έχτισε, αλλά είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που αναβοσβήνει συνεχώς με μέτρο και κανονικές αναλογίες.

• 3) Ο κόσμος βρίσκεται συνεχώς σε κατάσταση σύρραξης. Ο πόλεμος είναι πατέρας και βασιλιάς όλων.

• 4) Όλες οι αντίμαχες δυνάμεις του κόσμου απολήγουν σε αρμονία. Ο κοσμικός πόλεμος δεν διεξάγεται άταχτα. Υπάρχει μια σταθερή κανονικότητα και νομοτέλεια που διέπει όλες τις κινήσεις, μεταβολές και αντίθετες ροπές των πραγμάτων…

Συνεχίζεται σε επόμενη ανάρτηση. Το ΚΙΝΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΗ
Από το βιβλίο: του Θεόφιλου Βέικου.
Προσωκρατικοί.

Η μουσική που ακούγαμε όταν γράφαμε το κείμενο.